Η προσχεδιασμένη επιχείρηση για τον αφανισμό του ελληνικού στοιχείου της Πόλης
Από τις 6 Σεπτεμβρίου του 1955 και μετά, η Κωνσταντινούπολη δεν θα ήταν ποτέ ξανά η ίδια. Την ημέρα εκείνη ξεσπά ένα αδιανόητο κύμα βίας με στόχο την εξάλειψη του ελληνικού στοιχείου της Πόλης.
Όχλος δεκάδων χιλιάδων Τούρκων, ακολουθώντας σαφείς εντολές από την κυβέρνηση Μεντερές, έβαλε στο στόχαστρό του την ελληνική κοινότητα της Κωνσταντινούπολης και ξεκινώντας από την συνοικία του Πέραν κατέστρεψε ελληνικές εκκλησίες, εκατοντάδες οικίες και καταστήματα Ελλήνων, βίασε και σκότωσε δεκάδες Κωνσταντινουπολίτισσες και Κωνσταντινουπολίτες (ως 37 νεκροί σύμφωνα με επίσημες εκτιμήσεις).
«ΤO BHMΑ», 7.9.1955, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»
Ήταν ένα ισχυρότατο πλήγμα για το ελληνικό στοιχείο της Πόλης, που έκτοτε δεν μπόρεσε ποτέ να ανακτήσει την ισχυρή υπόσταση που διατηρούσε για αιώνες.
Τα λόγια του οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου, στο τρισάγιο που τελέστηκε στις 7 Σεπτεμβρίου 2005, με αφορμή τη συμπλήρωση 50 χρόνων από το πογκρόμ, είναι χαρακτηριστικά:
«Σαν απόψε πριν από 50 ακριβώς χρόνια -ήμουν πρωτοετής μαθητής της Χάλκης- έγινε η επίθεσις εναντίον των Εκκλησιών μας, των σπιτιών μας, των καταστημάτων μας. Με πρόφαση το Κυπριακό είχαμε αυτή την απαρχή της συρρικνώσεως και του ξεριζωμού της Ομογενείας της Πόλεως. Τότε ήμασταν γύρω στις 100.000, ενώ σήμερα είμεθα 3.000. Σήμερα, η σύγχρονος Τουρκία αναγνωρίζει αυτήν την μεγάλην αδικίαν που έγινε, όχι απλώς εις βάρος των Ρωμιών και των άλλων μειονοτήτων, αλλά εις βάρος της ίδιας της Τουρκίας» (ΤΟ ΒΗΜΑ, 7.9.2005)
«ΤO BHMΑ», 8.9.1955, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»
Η απόρρητη έκθεση
«ΤΟ ΒΗΜΑ» και ο Αλέξης Παπαχελάς δημοσίευσαν, στις 4 Σεπτεμβρίου 2005, αποσπάσματα της απόρρητης έκθεσης του τότε προξένου της Ελλάδας στην Κωνσταντινούπολη, Βύρωνα Θεοδωρόπουλου:
«Οταν την 30ήν Αυγούστου 1954 εορτάζεται η «Μεγάλη Νίκη» του 1922, η «Χουριέτ» και η Φοιτητική Ομοσπονδία ευρίσκουν αφορμήν από το ότι μερικά ομογενή καταστήματα δεν εσημαιοστολίσθησαν διά να κάμουν σφροδράν αντιμειονοτικήν επίθεσιν.
»Φθάνει τέλος η παραμονή της Διασκέψεως του Λονδίνου (σ.σ.: τέλος Αυγούστου 1955). Και καθ’ ην ώραν ο κ. Μεντερές και ο Βαλής διαβεβαιούν τον Βουλευτήν κ. Χατζόπουλον ότι η ομογένεια ουδόλως δέον να θορυβήται από τα σχετιζόμενα με το Κυπριακόν, ο Πρωθυπουργός δίδει την 24ην Αυγούστου, την προτεραίαν της εις Λονδίνον αναχωρήσεως της Τουρκικής αντιπροσωπείας, την γνωστήν Press Conferece η οποία και οδηγεί πλέον σαφώς με την οξύτητά της εις τα γεγονότα της 6ης Σεπτεμβρίου.
«ΤO BHMΑ», 10.9.1955, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»
»Την 27ην Αυγούστου όλαι αι τουρκικαί εφημερίδες αναγράφουν με εντυπωσιακούς τίτλους την είδησιν ότι το Πατριαρχείον συλλέγει χρήματα διά την ενίσχυσιν του Κυπριακού αγώνος. Ο Υφυπουργός της Πρωθυπουργείας κ. Σαλίχ Κορούρ επισκέπτεται τον Παναγιώτατον διά να Τον καθησυχάση και ο Βαλής εκδίδει ανακοινωθέν διαψεύδων την είδησιν. Αλλά βεβαίως τα γεγονότα αυτά καταποντίζονται υπό τους πηχυαίους τίτλους των εφημερίδων κατά του Πατριάρχου.
Το πογκρόμ ξεκινά
»Φθάνομεν τέλος εις την 5ην Σεπτεμβρίου, ημέραν καθ’ ην αι φοιτητικαί οργανώσεις ζητούν άδειαν συγκροτήσεως συλλαλητηρίου διά την 7ην Σεπτεμβρίου. Γίνεται σύσκεψις εις την Νομαρχίαν υπό την Προεδρείαν του Πρωθυπουργού, συμμετέχει ο Υπουργός των Εσωτερικών, ο Νομάρχης, ο Διευθυντής της Αστυνομίας και ανώτεροι αξιωματικοί και η άδεια δίδεται. Και έρχεται η βόμβα της Θεσσαλονίκης διά να μεταθέση κατά 24 ώρας ενωρίτερον την προαποφασισθείσαν εκδήλωσιν.
«ΤA NEΑ», 7.9.1955, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»
Εκείνο όπερ είναι πάντως βέβαιον είναι ότι υπήρξε μακρά και μεθοδική προεργασία διά να οργανωθούν τόσον τελείως τα έκτροπα. Και χαρακτηριστικόν τούτου είναι η ομολογία αυτού τούτου του κ. Μεντερές (σ.σ. πρωθυπουργού τότε) προς την επισκεφθείσαν αυτόν πατριαρχικήν επιτροπήν, ότι τα έκτροπα είχον μελετηθή και σχεδιασθή από πενταετίας.
»Παρ’ όλα ταύτα η μυστικότης ετηρήθη απόλυτος. Ουδέν διέρρευσεν εις ξένους ή ομογενείς περί των τεκταινομένων, ακόμη δε και όσοι μετά τα γεγονότα ενεφανίσθησαν ισχυριζόμενοι ότι ο τάδε Τούρκος γνωστός των είχεν υπαινιχθή ότι επέκειντο ταραχαί, κάμνουν, νομίζω, απλώς την εκ των υστέρων πρόγνωσιν.
«ΤO BHMΑ», 9.9.1955, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»
Λεπτό προς λεπτό
»Το ωράριον των γεγονότων εκτυλίσσεται εις χονδρικάς γραμμάς ως ακολούθως:
* Ωρα 13.30, μεταδίδεται ραδιοφωνικώς η είδησις περί βόμβας εις την οικίαν του Ατατούρκ εν Θεσσαλονίκη.
* Ωρα 16.00, κυκλοφορεί έκτακτον παράρτημα της «Ισταμπούλ Εξπρές» με την είδησιν δημοσιεύον και παραποιημένην φωτογραφίαν δήθεν της καταστραφείσης οικίας.
* Ωρα 16.30, ομάδες νέων περιέρχονται τας κεντρικάς οδούς του Πέραν αναγράφοντες υβριστικά συνθήματα κατά των Ελλήνων εις τους τοίχους.
* Ωρα 17.30, αι πρώται ομάδες διαδηλωτών συγκεντρώνονται εις την πλατείαν του Ταξίμ.
* Ωρα 18.00, η συγκέντρωσις εις την πλατείαν του Ταξίμ ακούει διαφόρους ρήτορας εκφωνούντας εμπρηστικούς λόγους κατά των Ελλήνων και της Ελλάδος.
* Ωρα 18.30, η συγκέντρωσις μεταβάλλεται εις διαδήλωσιν της οποίας μία ομάς φθάνει μέχρι του Γενικού Προξενείου και διαλύεται με την άμεσον εμφάνισιν αστυνομικών δυνάμεων αι οποίαι κλείουν όλας τας προς το Προξενείον προσβάσεις.
* Ωρα 19.00, άρχεται η θραύσις των υαλοπινάκων και σιδηρών θυρών των ομογενών καταστημάτων της πλατείας Ταξίμ και της οδού του Πέραν. Σχεδόν ταυτοχρόνως με μικράν διαφοράν ώρας αρχίζουν να εκδηλούνται αι βιαιοπραγίαι εις τας λοιπάς συνοικίας και εντός δύο ωρών το πράγμα έχει γενικευθή εις έν τεράστιον τρίγωνον από της ανατολικής άκρας του Βοσπόρου – Σαρίγερ και Γενή Μαχαλέ – μέχρι της Προποντίδος – Αγ. Στέφανος – και των Νήσων.
* Μόλις μετά την 2αν πρωινήν αγγέλλεται η κήρυξις του στρατιωτικού νόμου και εμφανίζονται τα πρώτα στρατιωτικά τμήματα. Μετά ταύτα η κατάστασις ηρεμεί. 
Συνθήματα
»Το κυριαρχούν σύνθημα όπερ ερρίφθη από ενωρίς το απόγευμα ήτο «εκδίκησις διά την καταστροφήν της οικίας του Ατατούρκ». Και τούτο διότι βεβαίως δεν επρόκειτο να εξαφθή και να συγκινηθή το τουρκικόν κοινόν εάν ωμίλουν περί του Τουρκικού Προξενείου της Θεσσαλονίκης. Το σύνθημα της Τουρκικής Κύπρου εγκατελείφθη και ερρίφθησαν από του απογεύματος τα συνθήματα «Στο διάβολο οι Ελληνες» και «Κάτω η Ελλάς» τα οποία ανεγράφοντο εις τους τοίχους υπό τα απαθή βλέμματα της αστυνομίας.
»Βραδύτερον, όταν τα γεγονότα ήσαν εν πλήρει εξελίξει το σύνθημα ήτο «Σήμερον η λεηλασία, αύριον η σφαγή». Ητο τούτο άραγε πραγματικόν μέρος του αρχικού σχεδίου ή απλώς εκφοβισμός των ημετέρων;
«ΤA NEΑ», 8.9.1955, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»
Κακοποιήσεις ημετέρων
»Θανατηφόρα τραύματα εδέχθη η γραία Αικατερίνη Θυμιάκη, κατάκοιτος εις την εν M. Ρεύματι οικίαν της. Ωσαύτως είναι βέβαιον ότι εφονεύθη ο γηραιός ιερεύς του Μπαλουκλή Αρχιμανδρίτης Χρύσανθος Μαντάς αποκλεισθείς υπό των φλογών εις την καιομένην μονήν. Το πτώμα όμως δεν ανευρέθη.
»Περιπτώσεις βιασμών εσημειώθησαν αρκεταί, ιδία εν Βλάγκα Κοντοσκαλίφ και Υψωμαθείοις, αλλά δι’ ευνοήτους λόγους αι παθούσαι το απεσιώπησαν.
Συμμετασχόντα πρόσωπα
»Συμμετέσχον εις τα γεγονότα όχι μόνο, ως θα υπέθετέ τις, αλήται ή αγροίκοι χωρικοί, καίτοι βεβαίως το θέαμα των επιτιθεμένων εκυριαρχείτο από τους ρακενδύτους τύπους του Κασίμ Πασά. Υπήρχον όμως μεταξύ αυτών και πλείστοι φοιτηταί και φοιτήτριαι.
»Εις τας κεντρικάς συνοικίας γυναίκες σαφώς αστικής τάξεως περιέτρεχον τας οδούς μετά των διαδηλωτών. Από τους εξώστας δε του Πέραν και του Σιρά Σελβί, αι «καλαί» τουρκικαί οικογένειαι εχειροκρότουν οσάκις παρεβιάζετο η θύρα και ετέρου χριστιανικού καταστήματος.
Στάσις των κρατικών οργάνων
»Αύτη εκυμάνθη από της πλήρους αδρανείας μέχρι της ενεργού συμμετοχής. Εις το Ζάππειον έφιππος αστυνόμος επέτρεψεν εις νεαρούς καταστροφείς να ανέλθουν επί των ίππων των διά να εισδύσουν ευκολώτερον εις τα παράθυρα του πρώτου πατώματος και να θέσουν πυρ εις το κτίριον.
